Σφίγγα αποδείχθηκε προς το παρόν η Σφίγγα της Αμφίπολης. Τα χείλη του κεφαλιού που βρέθηκε προχθές κάτω από το κατώφλι του τρίτου θαλάμου παρέμειναν σφραγισμένα και οι ανασκαφείς δεν μπορούν προς το παρόν να καταλάβουν πώς βρέθηκε εκεί.
Προς το παρόν, όμως, τα μεγάλα ερωτηματικά φαίνεται να συγκεντρώνονται στο δάπεδο του θαλάμου και στην αιτία της καθίζησής του. Αυτή την καθίζηση θα διερευνήσουν κατά προτεραιότητα, ώστε να διαπιστώσουν αν κρύβεται κάτι κάτω από το δάπεδο και τι. Θεωρητικά, όπως συχνά συμβαίνει στις ανασκαφές, μπορεί να υπάρχει εκεί κάτι μεγάλο, ή τίποτα. Γενικώς, όσο η ανασκαφική ομάδα θα προχωρά θα λύνονται κάποιοι γρίφοι, μιας και τα ευρήματα θα δίνουν απαντήσεις, αλλά υπάρχει και η πιθανότητα να δημιουργούνται νέοι.
Επτά γρίφους μετρήσαμε μέχρι στιγμής από αυτούς που ξεπροβάλλουν μέρα με τη μέρα, κάποιοι μάλιστα έχουν ενισχυθεί με τα νέα ευρήματα. Ας τους δούμε έναν έναν και μαζί ας διερευνήσουμε πιθανές απαντήσεις:
1. Το κεφάλι της μίας Σφίγγας εντοπίσθηκε θαμμένο σε επίπεδο πιο κάτω από το μαρμάρινο κατώφλι του τρίτου θαλάμου. Πώς βρέθηκε εκεί;
Αποτελεί πραγματικά βασικό ερώτημα το πώς μετακινήθηκε αυτό το κομμάτι γλυπτού με βάρος που ξεπερνά τα 100, ίσως και τα 150 κιλά. Ειδικοί επιστήμονες έχουν δύο θεωρίες. Η πρώτη, να αποσπάστηκε από το άγαλμα -στο οποίο ήταν ένθετο- κατά τη διάρκεια σεισμού και να κύλησε προς τα μέσα, κάνοντας τη στρογγυλή ζημιά στο κέντρο του ψηφιδωτού, όπως χτύπησε εκεί. Αυτό προϋποθέτει πως δεν υπήρχε ο σφραγιστικός τοίχος των Καρυατίδων και πως η μαρμάρινη θύρα του τρίτου διαφραγματικού τοίχου ήταν ανοιχτή.
Το κεφάλι της Σφίγγας που βρέθηκε 14 μέτρα μακριά από το σώμα του αγάλματος, δίπλα στο μαρμάρινο κατώφλι, το «αναστατώμενο» πορώδες δάπεδο, η μαρμάρινη θύρα και η πιθανότητα ύπαρξης τέταρτου θυρώματος είναι μερικά από τα «μυστήρια» που έχουν να λύσουν οι ανασκαφείς του τύμβου της Αμφίπολης
Η δεύτερη πιθανότητα είναι να μεταφέρθηκε εκεί από τυμβωρύχους, είτε επειδή ήθελαν να το θάψουν ξορκίζοντας τον αποτροπαϊκό χαρακτήρα της Σφίγγας, είτε διότι τη χρειάζονταν για πρακτικούς λόγους. Το πρώτο μοιάζει να είναι η πλέον απίθανη περίπτωση. Θα μπορούσαν να την έχουν ενταφιάσει στις εξωτερικές αποχωματώσεις και θα γλίτωναν το κουβάλημα ενός τέτοιου φορτίου με σκοινιά και ξύλα. Το δεύτερο δεν μαρτυρείται από την κατάσταση στην οποία βρέθηκε το κεφάλι. Αν δηλαδή την ήθελαν για να χτυπήσουν ή να πιέσουν κάτι, θα έπρεπε να είχε ορατά «τραύματα» από μια τέτοια χρήση. Εδώ δεν έχουμε τέτοιες θραύσεις που να υποδηλώνουν ότι χρησιμοποιήθηκε σαν πέτρα ούτε και σημάδια από επαφή με μεταλλικό αντικείμενο-λοστό.
2. Θα βρεθεί το άλλο κεφάλι από τη δεύτερη Σφίγγα, που και αυτό λείπει;
Αν εντοπισθεί, ανάλογα με τα σημάδια που θα φέρει, θα υπάρξει ίσως κάποιο συμπέρασμα περί του πώς χρησιμοποιήθηκε, και κυρίως αν χρησιμοποιήθηκε για πρακτικούς λόγους. Πάντως, η τελευταία ελπίδα και γι' αυτό και για τα τμήματα των δοκών από τη μαρμάρινη ψευδοροφή που λείπουν είναι τα χώματα του τρίτου θαλάμου, που μέρα με τη μέρα κατεβαίνουν. Όσο πλησιάζουμε στα δάπεδα τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να εντοπισθούν τα χαμένα, αλλά και μαζί τους κάποια άλλα μυστικά του τάφου.
3. Το πώρινο δάπεδο του τρίτου θαλάμου γιατί είναι τόσο «αναστατωμένο»;
Τα αίτια μπορεί να είναι πολλά. Ας θυμίσουμε ότι ένα μέρος είναι στη θέση του, στρωμένο με πωρόλιθους που έχουν λευκό κονίαμα -κάτι που απαντάται σε πολλούς μακεδονικούς τάφους-, ένα μέρος έχει καταστραφεί και άλλο μέρος παρουσιάζει καθίζηση.
Η ύπαρξη των πωρόλιθων και του κονιάματος σημαίνει ότι δεν αναμένεται να εντοπισθεί άλλη διακόσμηση στο δάπεδο. Το μέρος που έχει καταστραφεί ίσως διαλύθηκε από έρευνες τυμβωρύχων, που έψαχναν αν βρίσκεται κάτι κάτω από αυτό. Όσο για το μέρος που παρουσιάζει καθίζηση, συγκεντρώνει τους «μεγεθυντικούς φακούς» της ανασκαφικής ομάδας.
Ποιος να είναι άραγε ο λόγος αυτής της καθίζησης; Πρόκειται απλώς για κάποια κακοτεχνία των αρχαίων, που έβαλαν το δάπεδο επάνω σε χαλαρά χώματα και συγκεκριμένα άμμο; (η άμμος δικαιολογείται καθώς ο τάφος είναι παραποτάμιος και παραλίμνιος). Μήπως κάτω από εκείνο το σημείο υπάρχει κάποιος υπόγειος χώρος-κοίλωμα μέσα στον φυσικό βράχο, που είχε ως «οροφή» το πώρινο δάπεδο του θαλάμου; Και εδώ η απάντηση θα δοθεί από την ανασκαφή.
4. Η μαρμάρινη θύρα είχε ανοίξει και κλείσει άπαξ ή περισσότερες φορές;
Στο μαρμάρινο κατώφλι αποκαλύφθηκαν ράγες για να ανοιγοκλείνει η πόρτα, στοιχείο που ίσως δείχνει πως ήταν εξαρχής κατασκευασμένη για κάτι τέτοιο. Σε όλους τους μακεδονικούς τάφους οι πόρτες ανοίγουν και κλείνουν, εφόσον στον καθένα υπήρχε πρόνοια για τον ενταφιασμό και άλλου νεκρού ή νεκρών. Δεν είχαν όμως πολλοί αυτές τις ράγες.
Προσεκτική παρατήρηση από τους ανασκαφείς θα δώσει αποτελέσματα ως προς το αν οι ράγες χρησιμοποιούνταν συχνά ή όχι και αυτό θα φανεί από τις φθορές και τις αλλοιώσεις στο μάρμαρο, οι οποίες θα συνέβαιναν κάθε φορά που τα βαριά θυρόφυλλα θα άνοιγαν ή θα έκλειναν.
5. Υπάρχει τελικά το τέταρτο θύρωμα;
Οι ανασκαφείς δεν μπορούν ακόμα να απαντήσουν αν επιβεβαιώνονται τα πρώτα συμπεράσματα από τη γεωλογική έρευνα, γιατί, αν και βρίσκονται στο -5,20 από τον θόλο, δεν έχουν φτάσει στο επίπεδο όπου σταμάτησε η γεωλογική μελέτη. Πρέπει επομένως να κατέβουν κι άλλο, οπότε θα δούμε αν υπάρχει κάποια είσοδος σε άλλο χώρο στον τέταρτο διαφραγματικό τοίχο ή αν ο τρίτος θάλαμος είναι ο ταφικός.
Επειδή οι πρώτες ενδείξεις για την ύπαρξη θυρώματος είχαν συλλεγεί με γεωλογικό «καρότο» και δεν υπήρχε η δυνατότητα οπτικής επιβεβαίωσης, τίποτα δεν αποκλείει την περίπτωση αυτό που ερμηνεύθηκε ως θύρωμα να ήταν μια βλάβη στον τοίχο ή κάποιο αρχιτεκτονικό στοιχείο το οποίο να έδωσε την εντύπωση περιθυρώματος. Όπως είχε αναφερθεί, το πλάτος του, εφόσον υπάρχει, είναι 0,90 μ. Στους μακεδονικούς τάφους ο λόγος πλάτους προς ύψος είναι δύο προς ένα, άρα το ύψος της πόρτας, αν υπάρχει, θα φτάνει το 1,80 με 2 μ. Με την αποχωμάτωση να συνεχίζεται κανονικά, σύντομα θα δούμε.
6. Τι άλλα ευρήματα αναμένονται;
Αυτά που μέχρι στιγμής «χρωστά» το μνημείο είναι, όπως είπαμε, η κεφαλή της άλλης Σφίγγας και οι μαρμάρινες δοκοί της ψευδοροφής. όπως σε κάθε μακεδονικό τάφο όμως, αναμένονται κάποιο ή κάποια έπιπλα -νεκρική κλίνη, θρόνος, τράπεζα προσφορών κ.ά.- και, βέβαια, η σαρκοφάγος ή η λάρνακα με τα οστά του νεκρού. Αναμένονται επίσης αγγεία συμποσίου από μέταλλο, όπλα ή κοσμήματα αν ο νεκρός ήταν αντίστοιχα άνδρας ή γυναίκα, και άλλα αντικείμενα, όπως και νομίσματα. Από όλα αυτά λίγα θα έχουν απομείνει αν και εφόσον ο τάφος έχει συληθεί. Σε άλλη περίπτωση όμως, θα πρέπει να αναμένονται πλούσια, αφού ο τάφος έχει τόση πολυτέλεια, και θα δώσουν σημαντικές πληροφορίες για τον νεκρό και την εποχή του.
7. Είναι ο τάφος συλημένος;
Εδώ οι απόψεις διίστανται. Και οι δύο πλευρές έχουν τη δική τους λογική. Η Κατερίνα Περιστέρη επαναλαμβάνει συνέχεια πως είναι ασύλητος.
Η ανασκαφική ομάδα επιμένει πως η κατάχωση με άμμο και οι σφραγιστικοί τοίχοι έγιναν αμέσως μετά την ολοκλήρωση της ταφής και επί τούτου, προκειμένου να προστατευθεί ο τάφος.
Και τα επιχειρήματα της άλλης πλευράς, όμως, είναι σοβαρά. Ξεκινούν από το ασυνήθιστο να γεμίζει ένα μνημείο με άμμο για προστασία του νεκρού και θυμίζουν πως στους μακεδονικούς τάφους ο νεκρός έμενε μετά την καύση των οστών του σε λάρνακα, όχι όμως με χώμα επάνω του, αφού θα θεωρούνταν ασέβεια να καταχωσθεί και αυτός. Συνεχίζονται με το γεγονός πως έχουμε καταστροφές στον πρώτο σφραγιστικό τοίχο, στα κεφάλια, τα φτερά των Σφιγγών και το άγαλμα του λέοντα που μάλλον είχε στηθεί στην κορυφή του λόφου. Τέλος, εντύπωση προξενούν και η ενδεχόμενη καταστροφή-βανδαλισμός στο πρόσωπο της μιας Καρυάτιδας και η κυκλική καταστροφή στο κέντρο του ψηφιδωτού.
Αυτά από ό,τι έχουμε δει μέχρι σήμερα. Από αυτά που αναμένονται, και που θα τα ξεκαθαρίσουν όλα, είναι τα κατάλοιπα του νεκρού καθώς και τα κτερίσματά του. Αν είναι στη θέση τους, τότε ο τάφος βεβαίως και θα είναι ασύλητος.
Σε άλλη περίπτωση, θα πρέπει να περιμένουμε απώλειες που μακάρι να μη φτάσουν σε πλήρη απώλεια των στοιχείων εκείνων τα οποία θα φανέρωναν την ταυτότητα του νεκρού. Λίγες ημέρες υπομονής θα δείξουν ποιος δικαιώνεται. Σε κάθε περίπτωση, θα έχουμε εκτός των υπολοίπων και το ίδιο το μνημείο, που έχει τη δική του σημασία.
Ανοίγουν δρόμο στον τρίτο θάλαμο
Με τη μεταφορά των δύο μεγάλων μαρμάρινων τμημάτων που αποτελούσαν το αριστερό θυρόφυλλο στην είσοδο του τρίτου θαλάμου -μήκους 1,49 μ. και 1,30 μ. αντίστοιχα- καθώς και των πεσμένων πωρόλιθων συνεχίστηκε χθες το ανασκαφικό έργο στο ταφικό μνημείο στον λόφο Καστά της Αμφίπολης.
Η ανασκαφική ομάδα εργάστηκε παρά την 48ωρη απεργία που κήρυξε ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων για χθες και σήμερα, αφού η προσπάθειά τους γίνεται κάτω από τη μεγάλη πίεση του χρόνου και της ιδιαιτερότητας των συνθηκών της ανασκαφής.
Τα ογκώδη και βαριά τμήματα των μαρμαροθυροφύλλων μεταφέρονται με μεγάλη δυσκολία σε μια απόσταση κοντά 20 μέτρων μέχρι την έξοδο του τάφου, προκειμένου να απελευθερωθεί ο χώρος και να συνεχιστεί η εργασία της ανασκαφής και της αφαίρεσης των χωμάτων στον κρίσιμο τρίτο θάλαμο, που και από την ίδια την Κατερίνα Περιστέρη έχει χαρακτηριστεί την περασμένη Πέμπτη ως ο νεκρικός θάλαμος.
Εν τω μεταξύ, τα νέα ευρήματα του τάφου, όπως το μαρμάρινο κεφάλι της Σφίγγας που βρέθηκε προχθές στο δάπεδο στο κατώφλι του τρίτου θαλάμου, οδηγούν τους αρχαιολόγους στο να διατυπώνουν τις δικές τους εικασίες. Μία από αυτές είναι ότι οι τυμβωρύχοι «χτύπησαν» στο ταφικό μνημείο της Αμφίπολης σε διαφορετικές περιόδους.
Ο ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ, Μιχάλης Τιβέριος, μιλώντας στο «Έθνος» ανέφερε ότι «για πάρα πολλά χρόνια ο τύμβος Καστά ήταν αφημένος στις ορέξεις των αρχαιοκαπήλων, γεγονός που αποδεικνύεται από τις μεγάλες καταστροφές».
«Μέχρις εδώ που έχει φτάσει η ανασκαφή, η παρουσία τυμβωρύχων είναι εντονότατη, συνεχής και αδιάλειπτη για πολλά πολλά χρόνια», είπε δήλωσε και πρόσθεσε: «Δεν χωρά αμφιβολία ότι οι τυμβωρύχοι αποκόλλησαν τα κεφάλια των Σφιγγών, τα οποία ήταν ένθετα, όπως και τα φτερά τους».
Σενάρια
Σύμφωνα με τον κ. Τιβέριο, «ένα σενάριο που μπορώ να σκεφτώ είναι ότι τα πήραν μαζί τους γιατί θα τα μετέφεραν στο σπίτι τους ως διακοσμητικά ή αποτροπαϊκά αντικείμενα. Αλλωστε, στο απώτερο παρελθόν οι δεισιδαιμονίες ήταν συνηθισμένο κοινωνικό φαινόμενο. Προχωρώντας ωστόσο προς το εσωτερικό, βρήκαν κάτι καλύτερο, πιο μεγάλης αξίας ή πιο σημαντικό γι' αυτούς και παράτησαν το κεφάλι. Γι' αυτό βρέθηκε τόσο μέσα, ενώ τυμβωρύχοι έσπασαν και τη μαρμάρινη θύρα που έχει βρεθεί σε κομμάτια στον τρίτο θάλαμο. Ήταν τόσο αποφασισμένοι να μπουν και να αρπάξουν πολύτιμα αντικείμενα, κυρίως σε χρυσό, που κατέστρεφαν χωρίς αιδώ ό,τι μπορούσε να σταθεί εμπόδιο στην παράνομη δράση τους. Για τους τυμβωρύχους το μνημείο δεν είχε καμιά ιστορική ή συναισθηματική ή πολιτιστική αξία. Ήταν ένας χώρος που θα τους απέφερε κέρδη, χρυσά αντικείμενα και άλλα».
Το γεγονός ότι διαφορετικά αντικείμενα εντοπίζονται σε διαφορετικά επίπεδα μέσα στο μνημείο, εξηγείται, κατά τους αρχαιολόγους, λόγω του ότι οι τυμβωρύχοι έδρασαν σε πολλές χρονικές περιόδους.
«Έμπαιναν, έπαιρναν και έφευγαν. Ήταν ένας χώρος ανοιχτός που είχε χώματα, γέμιζε και άλλα και η επιχωμάτωση συνεχιζόταν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους», μας είπε ο κ. Τιβέριος.
Στο μεγάλο ερώτημα «και τώρα τι; και τώρα ποιος;» ο κ. Τιβέριος υπογραμμίζει πως την απάντηση θα δώσει η ανασκαφική ομάδα.
«Είναι βέβαιο ωστόσο ότι το επόμενο που περιμένουμε είναι να βρεθούμε μπροστά στον ταφικό θάλαμο, είμαι πεπεισμένος κατά 95% πως ο τρίτος θάλαμος είναι ο τελευταίος. Εκεί πιθανόν να βρεθεί θρόνος αν ο τάφος είναι γυναίκας ή νεκρικό κρεβάτι ή μια μαρμάρινη θήκη όπου τοποθετούνταν η χρυσή λάρνακα. Αυτό το τελευταίο θα ήταν ευχής έργον για την αρχαιολογία, γενικά πάντως περιμένουμε να βρούμε ό,τι συνήθως υπάρχει σε μακεδονικούς τάφους. Επίσης θα περιμένουμε και αγγεία που οι τυμβωρύχοι δεν αφαιρούσαν, γιατί δεν είχαν ιδιαίτερη αξία γι' αυτούς».
Η καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ κυρία Θεοδοσία Στεφανίδου-Τιβερίου, μιλώντας στο «Βήμα», το προσδιορίζει στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. και συγκεκριμένα μετά το 330 και ως το 320 π.Χ.
Όμως το ερώτημα που μένει μετέωρο και δημιουργεί έναν ακόμα γρίφο προς επίλυση είναι πώς το κεφάλι βρέθηκε σχεδόν 23 μέτρα μακρύτερα από την είσοδο, πολύ πίσω από τον κορμό της σφίγγας επί της οποίας ήταν ένθετο.
«Είναι ένα μυστήριο. Προφανώς μετακινήθηκε από ανθρώπινο χέρι» λέει στο «Βήμα» η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου.
«Δεν ήταν εύκολο να πεταχτεί από μόνο του τόσο βαθιά στο εσωτερικό του τάφου. Μόνο σε σεισμούς μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο, αλλά τότε καταρρέουν τοίχοι και υπάρχουν άλλες φθορές, ενώ εδώ υπάρχουν κλειστοί χώροι» εξηγεί.
Και προσθέτει: «Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν έχει σημαντική φθορά το κεφάλι της Σφίγγας. Μόνο η μύτη και τα χείλη είναι σπασμένα, συνήθη σημεία που φθείρονται με την πτώση των κεφαλών στο έδαφος».
«Η επιφάνεια του κεφαλιού της σφίγγας είναι πολύ καλά διατηρημένη. Είναι μια ιδεαλιστική κεφαλή, μια γυναικεία μορφή με όλα τα χαρακτηριστικά που είχαν οι παραστάσεις των γυναικείων κεφαλών στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και ιδιαίτερα στην πραξιτέλεια και μεταπραξιτέλεια τέχνη» επισημαίνει η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου.
Όπως περιγράφει, το σχήμα του προσώπου αλλά και τα μαλλιά που χωρίζονται στη μέση, δένονται με μια ταινία και κατευθύνονται προς τα πίσω με κυματισμούς• όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά που μας οδηγούν σε αυτό τον καλλιτεχνικό κύκλο. Το πίσω μέρος των μαλλιών πέφτει ελεύθερα και φέρεται στη μία μόνο πλευρά λόγω της στροφής που έχει το κεφάλι.
Στο σημείο αυτό διαπιστώνει μια καινοτομία. «Κανονικά θα περιμέναμε την εποχή αυτή να πιάνονται πίσω από τα αφτιά σε κότσο ή σε ένα είδος χοντρής πλεξίδας. Εδώ όμως είναι λυτά και αυτό είναι κάτι που σχετίζεται, προφανώς, με το ότι πρόκειται για δαιμονικά όντα. Με τα λυτά μαλλιά δηλώνεται ίσως το δαιμονικό στοιχείο των σφιγγών».
Καλλιτέχνης πρώτης κατηγορίας έχει φτιάξει τις σφίγγες
«Τα γλυπτά –Καρυάτιδες και σφίγγες– είναι, από ό,τι βλέπω στις φωτογραφίες, πρώτης ποιότητας. Θα ήθελα να τα δω από κοντά και καθαρισμένα, διότι τα αγάλματα των Καρυατίδων έχουν ιζήματα, στρώματα λευκών επικαθίσεων. Στο μέλλον θα μπορέσουμε να τα αξιολογήσουμε πιο σωστά» σημειώνει η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου.
«Το κεφάλι της σφίγγας πάντως σώζεται καλύτερα από ό,τι των Καρυατίδων. Ποιοτικά όλα τα γλυπτά φαίνεται να είναι ανώτερα από το ψηφιδωτό της Περσεφόνης. Ο καλλιτέχνης που έχει φτιάξει τις σφίγγες είναι καλλιτέχνης πρώτης κατηγορίας. Τοποθετώ χρονικά το γλυπτό της σφίγγας στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και πιο συγκεκριμένα μετά το 330-320 π.Χ. Δεν νομίζω πάντως ότι μπορεί να κατεβεί στον 3ο αιώνα π.Χ.».
Περιγράφει ως εξής αυτό που κάποιος μη ειδικός, βλέποντας τη γυναικεία μορφή της σφίγγας, θα ονόμαζε... εκφραστικότητα: «Το κεφάλι της σφίγγας έχει ωραίες λεπτομέρειες στα μάτια και στα μαλλιά. Το ιδεαλιστικό της πρόσωπο έχει πλούσιο πλαστικό κυματισμό. Ο κυματισμός της σάρκας και της επιδερμίδας δημιουργεί την εντύπωση της “εκφραστικότητας”, αλλά στην πραγματικότητα το χαρακτηριστικό αυτό σχετίζεται με την ποιότητα της πλαστικής φόρμας. Η σάρκα δεν είναι λεία, αλλά κινημένη, το πιγούνι είναι στρογγυλό και τα μάγουλα εύσαρκα».
Στα πρότυπα της τέχνης του Πραξιτέλη
Σε αυτή την εποχή δεν έχουμε πολλά παραδείγματα σφιγγών και γι’ αυτό δεν μπορεί να βρει κανείς εύκολα ακριβή παράλληλα, αναφέρει. Κυρίως συναντώνται στην αρχαϊκή εποχή, όπως στις επιτύμβιες στήλες της Αττικής και αλλού.
Ωστόσο, η μορφή της γυναίκας δεν φαίνεται να αποπνέει έντονα το δαιμονικό στοιχείο που μπορεί να έχει κανείς κατά νου για τις σφίγγες; Όπως εξηγεί η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου, «στην κλασική τέχνη τα δαιμονικά όντα έχουν εξανθρωπιστεί και τα χαρακτηριστικά τους δεν διακρίνονται από τα χαρακτηριστικά άλλων μορφών, δηλαδή θεαινών ή γυναικών.
Πρόκειται για μια τέχνη καθαρά ιδεαλιστική. Ακολουθείται ο ίδιος τύπος σε όλες τις περιπτώσεις. Παράλληλα κεφαλών με όμοια χαρακτηριστικά και κόμμωση συνδέονται με αγάλματα γυναικείων θεοτήτων ή θνητών γυναικών, απαντούν π.χ. σε δημιουργίες όπως η Κνιδία Αφροδίτη και άλλες που είναι κοντά ή ακολουθούν την πραξιτελική παραγωγή».
Τα πραξιτελικά χαρακτηριστικά της κεφαλής «δεν μας ξαφνιάζουν επειδή η τέχνη του Πραξιτέλη επηρεάζει όλη την ελληνική τέχνη, όχι μόνο της Αθήνας». Επιπλέον η αττική τέχνη έχει γίνει οικουμενική στον 4ο αι. π.Χ. και στη Μακεδονία «δούλεψαν χωρίς αμφιβολία καλλιτέχνες από την Αθήνα. Δεν είναι κάτι περίεργο ότι η τέχνη στη Μακεδονία την εποχή αυτή είναι κοντά στα αττικά πρότυπα».
Όσο για επιρροές από την Ανατολή σχετικά με τη σφίγγα της Αμφίπολης σημειώνει τα εξής: «Τα τερατόμορφα όντα, τον 7ο αιώνα π.Χ., ήρθαν από την Ανατολή αλλά ενσωματώθηκαν στην ελληνική τέχνη και χρησιμοποιούνται συνεχώς. Τον 4ο π.Χ. αιώνα είμαστε πολύ μακριά πλέον από τις άμεσες ανατολικές επιδράσεις, οι οποίες έχουν ενσωματωθεί στους καλλιτεχνικούς τύπους της ελληνικής τέχνης».
Μια πιο συνθετική προσέγγιση κάνει ο αρχιτέκτων μηχανικός κ. Αθανάσιος Νακάσης, πρόεδρος του ελληνικού τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών ICOMOS και επίτιμος διευθυντής Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων. Απορρίπτει την περίπτωση να έχουν μεταφέρει το κεφάλι της σφίγγας τυμβωρύχοι στον τρίτο θάλαμο. «Οι τυμβωρύχοι κινούνται πάντα προς την έξοδο, δεν μεταφέρουν πράγματα προς τα μέσα» τονίζει. Εκτός και αν, όπως λέει στο «Βήμα», «μετέφεραν το κεφάλι για να διευκολυνθεί η μόχλευση των λίθων του νεκρικού θαλάμου (με λοστούς που ακουμπούσαν στο μάρμαρο αυτό, αυτό που κοινώς λέμε “φωτιά”)».
Θεωρεί ότι αφού το δάπεδο του τελευταίου θαλάμου είναι περίπου στο ίδιο επίπεδο με το δάπεδο του προηγούμενου θαλάμου δεν μπορεί ο «τάφος να μπαζώθηκε για την προστασία μιας τελευταίας ταφής στο νεκρικό θάλαμο». Υπήρχαν φράγματα, υπήρχαν τοίχοι για να εμποδίσουν τους τυμβωρύχους από εκείνους που κατασκεύασαν τον τάφο.
Εκτιμά ότι στην είσοδο, όπου υπήρχαν οι σφίγγες, τα κεφάλια που ήταν ένθετα αλλά και τα φτερά τους έπεσαν ή μετακινήθηκαν από τη θέση τους (είτε από επεμβάσεις τυμβωρύχων που τα παράτησαν είτε από άλλα αίτια).
Γιατί όμως να μπαζωθεί και ο θάλαμος που μπορεί να είναι ο νεκρικός; Δεν συνάδει με τα ταφικά ήθη να σκεπάζεται με χώμα και ο κυρίως θάλαμος, αν αυτός είναι ο τελευταίος χώρος;
Κλειδί, σύμφωνα με τον κ. Νακάση, είναι η αναφορά στο δελτίο Τύπου του ΥΠΠΟΑ σχετικά με το ότι αποκαλύφθηκε το βόρειο τμήμα του μαρμάρινου κατωφλίου, το οποίο φέρει κυρτές βαθύνσεις για την ένθεση των μεταλλικών τροχιών που διευκολύνουν την κίνηση των μαρμάρινων θυροφύλλων. Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, ότι υπήρχαν «ροδιές», ίχνη από αυλακιές, που δημιουργεί το άνοιξε-κλείσε της θύρας, «προφανώς», όπως λέει, «γιατί υπήρχε πρόνοια να γίνουν περισσότερες της μίας ταφές».
Κατά την άποψή του, μπάζωσαν τον τάφο εκείνοι που ήθελαν να προστατεύσουν από τη σύληση την ταφή του τελευταίου νεκρού που τοποθετήθηκε εκεί.
Μαζί με τα μπάζα που μετέφεραν θα μπορούσαν να περιλαμβάνονται και τα κεφάλια των σφιγγών – όπως και τα θραύσματα των φτερών τους. Όπως σημειώνει, η παρέμβαση αυτή μπορεί να έγινε κατά τα ρωμαϊκά χρόνια, και εκείνοι που μπάζωσαν δεν ενδιαφέρονταν για την αποκατάσταση του μνημείου ώστε να τοποθετήσουν στη θέση τους τις σφίγγες, ούτε σέβονταν τον πρότερο νεκρό. Θυμίζει μάλιστα ότι στο άγαλμα του Μιλτιάδη στην Αθήνα οι Ρωμαίοι έξυσαν το όνομά του που ήταν πάνω στο άγαλμα και έγλυψαν άλλο όνομα...
Και συμπληρώνει στην επικοινωνία του με «Το Βήμα»: «Σε κάθε περίπτωση ο τάφος συλήθηκε τουλάχιστον δύο φορές. Οι πρώτοι πήραν τα πολύτιμα αντικείμενα. Οι επόμενοι έσπασαν τα δάπεδα (με το μωσαϊκό της αρπαγής της Περσεφόνης και του τελευταίου θαλάμου) ψάχνοντας για θησαυρούς. Επειδή δεν θα βρήκαν σπουδαία πράγματα, προέβησαν σε βανδαλισμούς και αφαίρεσαν ό,τι μεταλλικά στοιχεία έβρισκαν (τους οδηγούς από τις αυλακιές όπου έμπαιναν οι τροχοί των θυρών, τα ρόπτρα κ.ά. μεταλλικά στοιχεία των θυρών). Στον τελευταίο θάλαμο αναμένεται πλουσιότερη διακόσμηση. Τα αγάλματα (σφίγγες, Καρυάτιδες) κατασκευάστηκαν αλλού και μεταφέρθηκαν σχεδόν έτοιμα επί τόπου. Στο μωσαϊκό όμως ο καλλιτέχνης εργάστηκε επί τόπου. Αυτό αποτελεί μια ισχυρή ένδειξη για μωσαϊκό και στον νεκρικό θάλαμο, εκτός από άλλα διακοσμητικά μόνιμα στοιχεία, μια και τα πολύτιμα κινητά μάλλον έχουν συληθεί».
Για τον καθηγητή Αρχαιολογίας, Πέτρο Θέμελη, η θέση που βρέθηκε η κεφαλή της σφίγγας δεν αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας ότι ο τάφος δεν έχει συληθεί.
Μιλώντας την Τετάρτη στην πρωινή εκπομπή του Mega, ο κ. Θέμελης είπε «ότι υπάρχουν σαφείς ενδείξεις παραβίασης από τα σπασμένα κεφάλια των Σφιγγών, τα σπασμένα φτερά, την απουσία των συνδέσμων των σιδερένιων και στα χέρια ακόμα των Καρυατιδών έλειπαν οι σύνδεσμοι».
Ο κ. Ευθύμης Λαζόγκας, ο οποίος διδάσκει Ιστορία της Αρχαίας Τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, μιλώντας στο protothema.gr αναλύει λεπτομερώς τη σημασία και τον συμβολισμό της Σφίγγας, ύστερα από την πρόσφατη αποκάλυψη του μαρμάρινου κεφαλιού με τα γυναικεία χαρακτηριστικά:
«Οι Σφίγγες με σώμα λιονταριού, γυναικεία κεφαλή και φτερά αετού χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό κατά την αρχαϊκή περίοδο ως επιστέψεις αττικών, συνήθως, επιτύμβιων στηλών. Έχουν καθαρά "αποτροπαϊκό" χαρακτήρα, καθώς λειτουργούν ως φύλακες του εκάστοτε τάφου.
Οι ταφικής χρήσεως Σφίγγες στρέφουν πάντα προειδοποιητικά το κεφάλι, προς τον θεατή σε αντίθεση με τις αναθηματικές των οποίων η κεφαλή κοιτάζει πάντα εμπρός. Οι Σφίγγες συσχετίζονται άμεσα με τις χθόνιες δυνάμεις και λειτουργούν ως σύμβολα υπερφυσικής δύναμης (σώμα λέοντος, φτερά), χάρης, θηλυκότητας (γυναικείο πρόσωπο), αλλά και σοφίας (το αίνιγμα που συνδέεται με τις τρεις φάσεις της ζωής στον μύθο του Οιδίποδα).
Ωστόσο, η τοποθέτηση τους στην είσοδο του τάφου της Αμφίπολης προβληματίζει, καθώς τις συναντούμε ελάχιστα από την κλασσική περίοδο και έπειτα στην περίοπτη μνημειακή γλυπτική ταφικής χρήσης. Κατά συνέπεια η ύπαρξη αυτών των δύο Σφιγγών στην είσοδο, είτε έχει -πιθανότατα- συμβολικό χαρακτήρα, είτε εντάσσεται ως πλεονασμός στην πληθώρα των υπόλοιπων ταφικών συμβόλων που διακοσμούν τον τάφο (Λέοντας, Καρυάτιδες, Αρπαγή Περσεφόνης).
Πρόκειται άραγε για ένα στοιχείο-κατάλοιπο της Αττικής παράδοσης (αντίστοιχο με την ύπαρξη Καρυάτιδων στον ίδιο τάφο) που επιβιώνει στην Αμφίπολη, δεδομένου ότι η πόλη υπήρξε πιο πριν αθηναϊκή αποικία; Σε κάθε περίπτωση η τεχνοτροπία τους τις χρονολογεί πιθανότατα στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνος π.Χ. Οι Σφίγγες αυτές θα μπορούσαν άνετα να έχουν φιλοτεχνηθεί και από Αθηναίο γλύπτη.
Τα λυτά μαλλιά της Σφίγγας παραπέμπουν στην δαιμονική φύση της και το πλάσιμο της σάρκας με το φιλήδονο πρόσωπο, τα εύσαρκα μάγουλα και τα μεγάλα χείλη στον σεξουαλικό της, παράλληλα, χαρακτήρα. Στην αρχαία ελληνική τέχνη τα χθόνια χαρακτηριστικά της συνδυάζονται συχνά με την ερωτική της πλευρά (μπορεί ενίοτε να διαθέτει και στήθη), καθώς η Σφίγγα συσχετίζεται με νέους άνδρες.
Στην Αμφίπολη οι Σφίγγες αυτές ως λέαινες του Κάτω Κόσμου φροντίζουν συμβολικά, ως φύλακες του τάφου, να μην διαταραχθεί ο αιώνιος ύπνος του αρσενικού μεγάλου λέοντος (του γενναίου επιφανούς ανδρός δηλαδή που είναι θαμμένος εκεί). Ένας μεγάλος λέων κοσμούσε έτσι κι αλλιώς την κορυφή του γιγάντιου τύμβου».
(Πηγή: Αγγ. Κώττη, Έθνος, Μ. Ριτζαλέου, Έθνος, Π. Μπίτσικα, Το Βήμα , CretaLive, Ἔρρωσο)
Προς το παρόν, όμως, τα μεγάλα ερωτηματικά φαίνεται να συγκεντρώνονται στο δάπεδο του θαλάμου και στην αιτία της καθίζησής του. Αυτή την καθίζηση θα διερευνήσουν κατά προτεραιότητα, ώστε να διαπιστώσουν αν κρύβεται κάτι κάτω από το δάπεδο και τι. Θεωρητικά, όπως συχνά συμβαίνει στις ανασκαφές, μπορεί να υπάρχει εκεί κάτι μεγάλο, ή τίποτα. Γενικώς, όσο η ανασκαφική ομάδα θα προχωρά θα λύνονται κάποιοι γρίφοι, μιας και τα ευρήματα θα δίνουν απαντήσεις, αλλά υπάρχει και η πιθανότητα να δημιουργούνται νέοι.
Επτά γρίφους μετρήσαμε μέχρι στιγμής από αυτούς που ξεπροβάλλουν μέρα με τη μέρα, κάποιοι μάλιστα έχουν ενισχυθεί με τα νέα ευρήματα. Ας τους δούμε έναν έναν και μαζί ας διερευνήσουμε πιθανές απαντήσεις:
1. Το κεφάλι της μίας Σφίγγας εντοπίσθηκε θαμμένο σε επίπεδο πιο κάτω από το μαρμάρινο κατώφλι του τρίτου θαλάμου. Πώς βρέθηκε εκεί;
Αποτελεί πραγματικά βασικό ερώτημα το πώς μετακινήθηκε αυτό το κομμάτι γλυπτού με βάρος που ξεπερνά τα 100, ίσως και τα 150 κιλά. Ειδικοί επιστήμονες έχουν δύο θεωρίες. Η πρώτη, να αποσπάστηκε από το άγαλμα -στο οποίο ήταν ένθετο- κατά τη διάρκεια σεισμού και να κύλησε προς τα μέσα, κάνοντας τη στρογγυλή ζημιά στο κέντρο του ψηφιδωτού, όπως χτύπησε εκεί. Αυτό προϋποθέτει πως δεν υπήρχε ο σφραγιστικός τοίχος των Καρυατίδων και πως η μαρμάρινη θύρα του τρίτου διαφραγματικού τοίχου ήταν ανοιχτή.
Το κεφάλι της Σφίγγας που βρέθηκε 14 μέτρα μακριά από το σώμα του αγάλματος, δίπλα στο μαρμάρινο κατώφλι, το «αναστατώμενο» πορώδες δάπεδο, η μαρμάρινη θύρα και η πιθανότητα ύπαρξης τέταρτου θυρώματος είναι μερικά από τα «μυστήρια» που έχουν να λύσουν οι ανασκαφείς του τύμβου της Αμφίπολης
Η δεύτερη πιθανότητα είναι να μεταφέρθηκε εκεί από τυμβωρύχους, είτε επειδή ήθελαν να το θάψουν ξορκίζοντας τον αποτροπαϊκό χαρακτήρα της Σφίγγας, είτε διότι τη χρειάζονταν για πρακτικούς λόγους. Το πρώτο μοιάζει να είναι η πλέον απίθανη περίπτωση. Θα μπορούσαν να την έχουν ενταφιάσει στις εξωτερικές αποχωματώσεις και θα γλίτωναν το κουβάλημα ενός τέτοιου φορτίου με σκοινιά και ξύλα. Το δεύτερο δεν μαρτυρείται από την κατάσταση στην οποία βρέθηκε το κεφάλι. Αν δηλαδή την ήθελαν για να χτυπήσουν ή να πιέσουν κάτι, θα έπρεπε να είχε ορατά «τραύματα» από μια τέτοια χρήση. Εδώ δεν έχουμε τέτοιες θραύσεις που να υποδηλώνουν ότι χρησιμοποιήθηκε σαν πέτρα ούτε και σημάδια από επαφή με μεταλλικό αντικείμενο-λοστό.
2. Θα βρεθεί το άλλο κεφάλι από τη δεύτερη Σφίγγα, που και αυτό λείπει;
Αν εντοπισθεί, ανάλογα με τα σημάδια που θα φέρει, θα υπάρξει ίσως κάποιο συμπέρασμα περί του πώς χρησιμοποιήθηκε, και κυρίως αν χρησιμοποιήθηκε για πρακτικούς λόγους. Πάντως, η τελευταία ελπίδα και γι' αυτό και για τα τμήματα των δοκών από τη μαρμάρινη ψευδοροφή που λείπουν είναι τα χώματα του τρίτου θαλάμου, που μέρα με τη μέρα κατεβαίνουν. Όσο πλησιάζουμε στα δάπεδα τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να εντοπισθούν τα χαμένα, αλλά και μαζί τους κάποια άλλα μυστικά του τάφου.
3. Το πώρινο δάπεδο του τρίτου θαλάμου γιατί είναι τόσο «αναστατωμένο»;
Τα αίτια μπορεί να είναι πολλά. Ας θυμίσουμε ότι ένα μέρος είναι στη θέση του, στρωμένο με πωρόλιθους που έχουν λευκό κονίαμα -κάτι που απαντάται σε πολλούς μακεδονικούς τάφους-, ένα μέρος έχει καταστραφεί και άλλο μέρος παρουσιάζει καθίζηση.
Η ύπαρξη των πωρόλιθων και του κονιάματος σημαίνει ότι δεν αναμένεται να εντοπισθεί άλλη διακόσμηση στο δάπεδο. Το μέρος που έχει καταστραφεί ίσως διαλύθηκε από έρευνες τυμβωρύχων, που έψαχναν αν βρίσκεται κάτι κάτω από αυτό. Όσο για το μέρος που παρουσιάζει καθίζηση, συγκεντρώνει τους «μεγεθυντικούς φακούς» της ανασκαφικής ομάδας.
Ποιος να είναι άραγε ο λόγος αυτής της καθίζησης; Πρόκειται απλώς για κάποια κακοτεχνία των αρχαίων, που έβαλαν το δάπεδο επάνω σε χαλαρά χώματα και συγκεκριμένα άμμο; (η άμμος δικαιολογείται καθώς ο τάφος είναι παραποτάμιος και παραλίμνιος). Μήπως κάτω από εκείνο το σημείο υπάρχει κάποιος υπόγειος χώρος-κοίλωμα μέσα στον φυσικό βράχο, που είχε ως «οροφή» το πώρινο δάπεδο του θαλάμου; Και εδώ η απάντηση θα δοθεί από την ανασκαφή.
4. Η μαρμάρινη θύρα είχε ανοίξει και κλείσει άπαξ ή περισσότερες φορές;
Στο μαρμάρινο κατώφλι αποκαλύφθηκαν ράγες για να ανοιγοκλείνει η πόρτα, στοιχείο που ίσως δείχνει πως ήταν εξαρχής κατασκευασμένη για κάτι τέτοιο. Σε όλους τους μακεδονικούς τάφους οι πόρτες ανοίγουν και κλείνουν, εφόσον στον καθένα υπήρχε πρόνοια για τον ενταφιασμό και άλλου νεκρού ή νεκρών. Δεν είχαν όμως πολλοί αυτές τις ράγες.
Προσεκτική παρατήρηση από τους ανασκαφείς θα δώσει αποτελέσματα ως προς το αν οι ράγες χρησιμοποιούνταν συχνά ή όχι και αυτό θα φανεί από τις φθορές και τις αλλοιώσεις στο μάρμαρο, οι οποίες θα συνέβαιναν κάθε φορά που τα βαριά θυρόφυλλα θα άνοιγαν ή θα έκλειναν.
5. Υπάρχει τελικά το τέταρτο θύρωμα;
Οι ανασκαφείς δεν μπορούν ακόμα να απαντήσουν αν επιβεβαιώνονται τα πρώτα συμπεράσματα από τη γεωλογική έρευνα, γιατί, αν και βρίσκονται στο -5,20 από τον θόλο, δεν έχουν φτάσει στο επίπεδο όπου σταμάτησε η γεωλογική μελέτη. Πρέπει επομένως να κατέβουν κι άλλο, οπότε θα δούμε αν υπάρχει κάποια είσοδος σε άλλο χώρο στον τέταρτο διαφραγματικό τοίχο ή αν ο τρίτος θάλαμος είναι ο ταφικός.
Επειδή οι πρώτες ενδείξεις για την ύπαρξη θυρώματος είχαν συλλεγεί με γεωλογικό «καρότο» και δεν υπήρχε η δυνατότητα οπτικής επιβεβαίωσης, τίποτα δεν αποκλείει την περίπτωση αυτό που ερμηνεύθηκε ως θύρωμα να ήταν μια βλάβη στον τοίχο ή κάποιο αρχιτεκτονικό στοιχείο το οποίο να έδωσε την εντύπωση περιθυρώματος. Όπως είχε αναφερθεί, το πλάτος του, εφόσον υπάρχει, είναι 0,90 μ. Στους μακεδονικούς τάφους ο λόγος πλάτους προς ύψος είναι δύο προς ένα, άρα το ύψος της πόρτας, αν υπάρχει, θα φτάνει το 1,80 με 2 μ. Με την αποχωμάτωση να συνεχίζεται κανονικά, σύντομα θα δούμε.
6. Τι άλλα ευρήματα αναμένονται;
Αυτά που μέχρι στιγμής «χρωστά» το μνημείο είναι, όπως είπαμε, η κεφαλή της άλλης Σφίγγας και οι μαρμάρινες δοκοί της ψευδοροφής. όπως σε κάθε μακεδονικό τάφο όμως, αναμένονται κάποιο ή κάποια έπιπλα -νεκρική κλίνη, θρόνος, τράπεζα προσφορών κ.ά.- και, βέβαια, η σαρκοφάγος ή η λάρνακα με τα οστά του νεκρού. Αναμένονται επίσης αγγεία συμποσίου από μέταλλο, όπλα ή κοσμήματα αν ο νεκρός ήταν αντίστοιχα άνδρας ή γυναίκα, και άλλα αντικείμενα, όπως και νομίσματα. Από όλα αυτά λίγα θα έχουν απομείνει αν και εφόσον ο τάφος έχει συληθεί. Σε άλλη περίπτωση όμως, θα πρέπει να αναμένονται πλούσια, αφού ο τάφος έχει τόση πολυτέλεια, και θα δώσουν σημαντικές πληροφορίες για τον νεκρό και την εποχή του.
7. Είναι ο τάφος συλημένος;
Εδώ οι απόψεις διίστανται. Και οι δύο πλευρές έχουν τη δική τους λογική. Η Κατερίνα Περιστέρη επαναλαμβάνει συνέχεια πως είναι ασύλητος.
Η ανασκαφική ομάδα επιμένει πως η κατάχωση με άμμο και οι σφραγιστικοί τοίχοι έγιναν αμέσως μετά την ολοκλήρωση της ταφής και επί τούτου, προκειμένου να προστατευθεί ο τάφος.
Και τα επιχειρήματα της άλλης πλευράς, όμως, είναι σοβαρά. Ξεκινούν από το ασυνήθιστο να γεμίζει ένα μνημείο με άμμο για προστασία του νεκρού και θυμίζουν πως στους μακεδονικούς τάφους ο νεκρός έμενε μετά την καύση των οστών του σε λάρνακα, όχι όμως με χώμα επάνω του, αφού θα θεωρούνταν ασέβεια να καταχωσθεί και αυτός. Συνεχίζονται με το γεγονός πως έχουμε καταστροφές στον πρώτο σφραγιστικό τοίχο, στα κεφάλια, τα φτερά των Σφιγγών και το άγαλμα του λέοντα που μάλλον είχε στηθεί στην κορυφή του λόφου. Τέλος, εντύπωση προξενούν και η ενδεχόμενη καταστροφή-βανδαλισμός στο πρόσωπο της μιας Καρυάτιδας και η κυκλική καταστροφή στο κέντρο του ψηφιδωτού.
Αυτά από ό,τι έχουμε δει μέχρι σήμερα. Από αυτά που αναμένονται, και που θα τα ξεκαθαρίσουν όλα, είναι τα κατάλοιπα του νεκρού καθώς και τα κτερίσματά του. Αν είναι στη θέση τους, τότε ο τάφος βεβαίως και θα είναι ασύλητος.
Σε άλλη περίπτωση, θα πρέπει να περιμένουμε απώλειες που μακάρι να μη φτάσουν σε πλήρη απώλεια των στοιχείων εκείνων τα οποία θα φανέρωναν την ταυτότητα του νεκρού. Λίγες ημέρες υπομονής θα δείξουν ποιος δικαιώνεται. Σε κάθε περίπτωση, θα έχουμε εκτός των υπολοίπων και το ίδιο το μνημείο, που έχει τη δική του σημασία.
Ανοίγουν δρόμο στον τρίτο θάλαμο
Με τη μεταφορά των δύο μεγάλων μαρμάρινων τμημάτων που αποτελούσαν το αριστερό θυρόφυλλο στην είσοδο του τρίτου θαλάμου -μήκους 1,49 μ. και 1,30 μ. αντίστοιχα- καθώς και των πεσμένων πωρόλιθων συνεχίστηκε χθες το ανασκαφικό έργο στο ταφικό μνημείο στον λόφο Καστά της Αμφίπολης.
Η ανασκαφική ομάδα εργάστηκε παρά την 48ωρη απεργία που κήρυξε ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων για χθες και σήμερα, αφού η προσπάθειά τους γίνεται κάτω από τη μεγάλη πίεση του χρόνου και της ιδιαιτερότητας των συνθηκών της ανασκαφής.
Τα ογκώδη και βαριά τμήματα των μαρμαροθυροφύλλων μεταφέρονται με μεγάλη δυσκολία σε μια απόσταση κοντά 20 μέτρων μέχρι την έξοδο του τάφου, προκειμένου να απελευθερωθεί ο χώρος και να συνεχιστεί η εργασία της ανασκαφής και της αφαίρεσης των χωμάτων στον κρίσιμο τρίτο θάλαμο, που και από την ίδια την Κατερίνα Περιστέρη έχει χαρακτηριστεί την περασμένη Πέμπτη ως ο νεκρικός θάλαμος.
Εν τω μεταξύ, τα νέα ευρήματα του τάφου, όπως το μαρμάρινο κεφάλι της Σφίγγας που βρέθηκε προχθές στο δάπεδο στο κατώφλι του τρίτου θαλάμου, οδηγούν τους αρχαιολόγους στο να διατυπώνουν τις δικές τους εικασίες. Μία από αυτές είναι ότι οι τυμβωρύχοι «χτύπησαν» στο ταφικό μνημείο της Αμφίπολης σε διαφορετικές περιόδους.
Ο ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ, Μιχάλης Τιβέριος, μιλώντας στο «Έθνος» ανέφερε ότι «για πάρα πολλά χρόνια ο τύμβος Καστά ήταν αφημένος στις ορέξεις των αρχαιοκαπήλων, γεγονός που αποδεικνύεται από τις μεγάλες καταστροφές».
«Μέχρις εδώ που έχει φτάσει η ανασκαφή, η παρουσία τυμβωρύχων είναι εντονότατη, συνεχής και αδιάλειπτη για πολλά πολλά χρόνια», είπε δήλωσε και πρόσθεσε: «Δεν χωρά αμφιβολία ότι οι τυμβωρύχοι αποκόλλησαν τα κεφάλια των Σφιγγών, τα οποία ήταν ένθετα, όπως και τα φτερά τους».
Σενάρια
Σύμφωνα με τον κ. Τιβέριο, «ένα σενάριο που μπορώ να σκεφτώ είναι ότι τα πήραν μαζί τους γιατί θα τα μετέφεραν στο σπίτι τους ως διακοσμητικά ή αποτροπαϊκά αντικείμενα. Αλλωστε, στο απώτερο παρελθόν οι δεισιδαιμονίες ήταν συνηθισμένο κοινωνικό φαινόμενο. Προχωρώντας ωστόσο προς το εσωτερικό, βρήκαν κάτι καλύτερο, πιο μεγάλης αξίας ή πιο σημαντικό γι' αυτούς και παράτησαν το κεφάλι. Γι' αυτό βρέθηκε τόσο μέσα, ενώ τυμβωρύχοι έσπασαν και τη μαρμάρινη θύρα που έχει βρεθεί σε κομμάτια στον τρίτο θάλαμο. Ήταν τόσο αποφασισμένοι να μπουν και να αρπάξουν πολύτιμα αντικείμενα, κυρίως σε χρυσό, που κατέστρεφαν χωρίς αιδώ ό,τι μπορούσε να σταθεί εμπόδιο στην παράνομη δράση τους. Για τους τυμβωρύχους το μνημείο δεν είχε καμιά ιστορική ή συναισθηματική ή πολιτιστική αξία. Ήταν ένας χώρος που θα τους απέφερε κέρδη, χρυσά αντικείμενα και άλλα».
Το γεγονός ότι διαφορετικά αντικείμενα εντοπίζονται σε διαφορετικά επίπεδα μέσα στο μνημείο, εξηγείται, κατά τους αρχαιολόγους, λόγω του ότι οι τυμβωρύχοι έδρασαν σε πολλές χρονικές περιόδους.
«Έμπαιναν, έπαιρναν και έφευγαν. Ήταν ένας χώρος ανοιχτός που είχε χώματα, γέμιζε και άλλα και η επιχωμάτωση συνεχιζόταν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους», μας είπε ο κ. Τιβέριος.
Στο μεγάλο ερώτημα «και τώρα τι; και τώρα ποιος;» ο κ. Τιβέριος υπογραμμίζει πως την απάντηση θα δώσει η ανασκαφική ομάδα.
«Είναι βέβαιο ωστόσο ότι το επόμενο που περιμένουμε είναι να βρεθούμε μπροστά στον ταφικό θάλαμο, είμαι πεπεισμένος κατά 95% πως ο τρίτος θάλαμος είναι ο τελευταίος. Εκεί πιθανόν να βρεθεί θρόνος αν ο τάφος είναι γυναίκας ή νεκρικό κρεβάτι ή μια μαρμάρινη θήκη όπου τοποθετούνταν η χρυσή λάρνακα. Αυτό το τελευταίο θα ήταν ευχής έργον για την αρχαιολογία, γενικά πάντως περιμένουμε να βρούμε ό,τι συνήθως υπάρχει σε μακεδονικούς τάφους. Επίσης θα περιμένουμε και αγγεία που οι τυμβωρύχοι δεν αφαιρούσαν, γιατί δεν είχαν ιδιαίτερη αξία γι' αυτούς».
Η καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ κυρία Θεοδοσία Στεφανίδου-Τιβερίου, μιλώντας στο «Βήμα», το προσδιορίζει στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. και συγκεκριμένα μετά το 330 και ως το 320 π.Χ.
Όμως το ερώτημα που μένει μετέωρο και δημιουργεί έναν ακόμα γρίφο προς επίλυση είναι πώς το κεφάλι βρέθηκε σχεδόν 23 μέτρα μακρύτερα από την είσοδο, πολύ πίσω από τον κορμό της σφίγγας επί της οποίας ήταν ένθετο.
«Είναι ένα μυστήριο. Προφανώς μετακινήθηκε από ανθρώπινο χέρι» λέει στο «Βήμα» η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου.
«Δεν ήταν εύκολο να πεταχτεί από μόνο του τόσο βαθιά στο εσωτερικό του τάφου. Μόνο σε σεισμούς μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο, αλλά τότε καταρρέουν τοίχοι και υπάρχουν άλλες φθορές, ενώ εδώ υπάρχουν κλειστοί χώροι» εξηγεί.
Και προσθέτει: «Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν έχει σημαντική φθορά το κεφάλι της Σφίγγας. Μόνο η μύτη και τα χείλη είναι σπασμένα, συνήθη σημεία που φθείρονται με την πτώση των κεφαλών στο έδαφος».
«Η επιφάνεια του κεφαλιού της σφίγγας είναι πολύ καλά διατηρημένη. Είναι μια ιδεαλιστική κεφαλή, μια γυναικεία μορφή με όλα τα χαρακτηριστικά που είχαν οι παραστάσεις των γυναικείων κεφαλών στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και ιδιαίτερα στην πραξιτέλεια και μεταπραξιτέλεια τέχνη» επισημαίνει η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου.
Όπως περιγράφει, το σχήμα του προσώπου αλλά και τα μαλλιά που χωρίζονται στη μέση, δένονται με μια ταινία και κατευθύνονται προς τα πίσω με κυματισμούς• όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά που μας οδηγούν σε αυτό τον καλλιτεχνικό κύκλο. Το πίσω μέρος των μαλλιών πέφτει ελεύθερα και φέρεται στη μία μόνο πλευρά λόγω της στροφής που έχει το κεφάλι.
Στο σημείο αυτό διαπιστώνει μια καινοτομία. «Κανονικά θα περιμέναμε την εποχή αυτή να πιάνονται πίσω από τα αφτιά σε κότσο ή σε ένα είδος χοντρής πλεξίδας. Εδώ όμως είναι λυτά και αυτό είναι κάτι που σχετίζεται, προφανώς, με το ότι πρόκειται για δαιμονικά όντα. Με τα λυτά μαλλιά δηλώνεται ίσως το δαιμονικό στοιχείο των σφιγγών».
Καλλιτέχνης πρώτης κατηγορίας έχει φτιάξει τις σφίγγες
«Τα γλυπτά –Καρυάτιδες και σφίγγες– είναι, από ό,τι βλέπω στις φωτογραφίες, πρώτης ποιότητας. Θα ήθελα να τα δω από κοντά και καθαρισμένα, διότι τα αγάλματα των Καρυατίδων έχουν ιζήματα, στρώματα λευκών επικαθίσεων. Στο μέλλον θα μπορέσουμε να τα αξιολογήσουμε πιο σωστά» σημειώνει η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου.
«Το κεφάλι της σφίγγας πάντως σώζεται καλύτερα από ό,τι των Καρυατίδων. Ποιοτικά όλα τα γλυπτά φαίνεται να είναι ανώτερα από το ψηφιδωτό της Περσεφόνης. Ο καλλιτέχνης που έχει φτιάξει τις σφίγγες είναι καλλιτέχνης πρώτης κατηγορίας. Τοποθετώ χρονικά το γλυπτό της σφίγγας στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και πιο συγκεκριμένα μετά το 330-320 π.Χ. Δεν νομίζω πάντως ότι μπορεί να κατεβεί στον 3ο αιώνα π.Χ.».
Περιγράφει ως εξής αυτό που κάποιος μη ειδικός, βλέποντας τη γυναικεία μορφή της σφίγγας, θα ονόμαζε... εκφραστικότητα: «Το κεφάλι της σφίγγας έχει ωραίες λεπτομέρειες στα μάτια και στα μαλλιά. Το ιδεαλιστικό της πρόσωπο έχει πλούσιο πλαστικό κυματισμό. Ο κυματισμός της σάρκας και της επιδερμίδας δημιουργεί την εντύπωση της “εκφραστικότητας”, αλλά στην πραγματικότητα το χαρακτηριστικό αυτό σχετίζεται με την ποιότητα της πλαστικής φόρμας. Η σάρκα δεν είναι λεία, αλλά κινημένη, το πιγούνι είναι στρογγυλό και τα μάγουλα εύσαρκα».
Στα πρότυπα της τέχνης του Πραξιτέλη
Σε αυτή την εποχή δεν έχουμε πολλά παραδείγματα σφιγγών και γι’ αυτό δεν μπορεί να βρει κανείς εύκολα ακριβή παράλληλα, αναφέρει. Κυρίως συναντώνται στην αρχαϊκή εποχή, όπως στις επιτύμβιες στήλες της Αττικής και αλλού.
Ωστόσο, η μορφή της γυναίκας δεν φαίνεται να αποπνέει έντονα το δαιμονικό στοιχείο που μπορεί να έχει κανείς κατά νου για τις σφίγγες; Όπως εξηγεί η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου, «στην κλασική τέχνη τα δαιμονικά όντα έχουν εξανθρωπιστεί και τα χαρακτηριστικά τους δεν διακρίνονται από τα χαρακτηριστικά άλλων μορφών, δηλαδή θεαινών ή γυναικών.
Πρόκειται για μια τέχνη καθαρά ιδεαλιστική. Ακολουθείται ο ίδιος τύπος σε όλες τις περιπτώσεις. Παράλληλα κεφαλών με όμοια χαρακτηριστικά και κόμμωση συνδέονται με αγάλματα γυναικείων θεοτήτων ή θνητών γυναικών, απαντούν π.χ. σε δημιουργίες όπως η Κνιδία Αφροδίτη και άλλες που είναι κοντά ή ακολουθούν την πραξιτελική παραγωγή».
Τα πραξιτελικά χαρακτηριστικά της κεφαλής «δεν μας ξαφνιάζουν επειδή η τέχνη του Πραξιτέλη επηρεάζει όλη την ελληνική τέχνη, όχι μόνο της Αθήνας». Επιπλέον η αττική τέχνη έχει γίνει οικουμενική στον 4ο αι. π.Χ. και στη Μακεδονία «δούλεψαν χωρίς αμφιβολία καλλιτέχνες από την Αθήνα. Δεν είναι κάτι περίεργο ότι η τέχνη στη Μακεδονία την εποχή αυτή είναι κοντά στα αττικά πρότυπα».
Όσο για επιρροές από την Ανατολή σχετικά με τη σφίγγα της Αμφίπολης σημειώνει τα εξής: «Τα τερατόμορφα όντα, τον 7ο αιώνα π.Χ., ήρθαν από την Ανατολή αλλά ενσωματώθηκαν στην ελληνική τέχνη και χρησιμοποιούνται συνεχώς. Τον 4ο π.Χ. αιώνα είμαστε πολύ μακριά πλέον από τις άμεσες ανατολικές επιδράσεις, οι οποίες έχουν ενσωματωθεί στους καλλιτεχνικούς τύπους της ελληνικής τέχνης».
Μια πιο συνθετική προσέγγιση κάνει ο αρχιτέκτων μηχανικός κ. Αθανάσιος Νακάσης, πρόεδρος του ελληνικού τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών ICOMOS και επίτιμος διευθυντής Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων. Απορρίπτει την περίπτωση να έχουν μεταφέρει το κεφάλι της σφίγγας τυμβωρύχοι στον τρίτο θάλαμο. «Οι τυμβωρύχοι κινούνται πάντα προς την έξοδο, δεν μεταφέρουν πράγματα προς τα μέσα» τονίζει. Εκτός και αν, όπως λέει στο «Βήμα», «μετέφεραν το κεφάλι για να διευκολυνθεί η μόχλευση των λίθων του νεκρικού θαλάμου (με λοστούς που ακουμπούσαν στο μάρμαρο αυτό, αυτό που κοινώς λέμε “φωτιά”)».
Θεωρεί ότι αφού το δάπεδο του τελευταίου θαλάμου είναι περίπου στο ίδιο επίπεδο με το δάπεδο του προηγούμενου θαλάμου δεν μπορεί ο «τάφος να μπαζώθηκε για την προστασία μιας τελευταίας ταφής στο νεκρικό θάλαμο». Υπήρχαν φράγματα, υπήρχαν τοίχοι για να εμποδίσουν τους τυμβωρύχους από εκείνους που κατασκεύασαν τον τάφο.
Εκτιμά ότι στην είσοδο, όπου υπήρχαν οι σφίγγες, τα κεφάλια που ήταν ένθετα αλλά και τα φτερά τους έπεσαν ή μετακινήθηκαν από τη θέση τους (είτε από επεμβάσεις τυμβωρύχων που τα παράτησαν είτε από άλλα αίτια).
Γιατί όμως να μπαζωθεί και ο θάλαμος που μπορεί να είναι ο νεκρικός; Δεν συνάδει με τα ταφικά ήθη να σκεπάζεται με χώμα και ο κυρίως θάλαμος, αν αυτός είναι ο τελευταίος χώρος;
Κλειδί, σύμφωνα με τον κ. Νακάση, είναι η αναφορά στο δελτίο Τύπου του ΥΠΠΟΑ σχετικά με το ότι αποκαλύφθηκε το βόρειο τμήμα του μαρμάρινου κατωφλίου, το οποίο φέρει κυρτές βαθύνσεις για την ένθεση των μεταλλικών τροχιών που διευκολύνουν την κίνηση των μαρμάρινων θυροφύλλων. Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, ότι υπήρχαν «ροδιές», ίχνη από αυλακιές, που δημιουργεί το άνοιξε-κλείσε της θύρας, «προφανώς», όπως λέει, «γιατί υπήρχε πρόνοια να γίνουν περισσότερες της μίας ταφές».
Κατά την άποψή του, μπάζωσαν τον τάφο εκείνοι που ήθελαν να προστατεύσουν από τη σύληση την ταφή του τελευταίου νεκρού που τοποθετήθηκε εκεί.
Μαζί με τα μπάζα που μετέφεραν θα μπορούσαν να περιλαμβάνονται και τα κεφάλια των σφιγγών – όπως και τα θραύσματα των φτερών τους. Όπως σημειώνει, η παρέμβαση αυτή μπορεί να έγινε κατά τα ρωμαϊκά χρόνια, και εκείνοι που μπάζωσαν δεν ενδιαφέρονταν για την αποκατάσταση του μνημείου ώστε να τοποθετήσουν στη θέση τους τις σφίγγες, ούτε σέβονταν τον πρότερο νεκρό. Θυμίζει μάλιστα ότι στο άγαλμα του Μιλτιάδη στην Αθήνα οι Ρωμαίοι έξυσαν το όνομά του που ήταν πάνω στο άγαλμα και έγλυψαν άλλο όνομα...
Και συμπληρώνει στην επικοινωνία του με «Το Βήμα»: «Σε κάθε περίπτωση ο τάφος συλήθηκε τουλάχιστον δύο φορές. Οι πρώτοι πήραν τα πολύτιμα αντικείμενα. Οι επόμενοι έσπασαν τα δάπεδα (με το μωσαϊκό της αρπαγής της Περσεφόνης και του τελευταίου θαλάμου) ψάχνοντας για θησαυρούς. Επειδή δεν θα βρήκαν σπουδαία πράγματα, προέβησαν σε βανδαλισμούς και αφαίρεσαν ό,τι μεταλλικά στοιχεία έβρισκαν (τους οδηγούς από τις αυλακιές όπου έμπαιναν οι τροχοί των θυρών, τα ρόπτρα κ.ά. μεταλλικά στοιχεία των θυρών). Στον τελευταίο θάλαμο αναμένεται πλουσιότερη διακόσμηση. Τα αγάλματα (σφίγγες, Καρυάτιδες) κατασκευάστηκαν αλλού και μεταφέρθηκαν σχεδόν έτοιμα επί τόπου. Στο μωσαϊκό όμως ο καλλιτέχνης εργάστηκε επί τόπου. Αυτό αποτελεί μια ισχυρή ένδειξη για μωσαϊκό και στον νεκρικό θάλαμο, εκτός από άλλα διακοσμητικά μόνιμα στοιχεία, μια και τα πολύτιμα κινητά μάλλον έχουν συληθεί».
Για τον καθηγητή Αρχαιολογίας, Πέτρο Θέμελη, η θέση που βρέθηκε η κεφαλή της σφίγγας δεν αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας ότι ο τάφος δεν έχει συληθεί.
Μιλώντας την Τετάρτη στην πρωινή εκπομπή του Mega, ο κ. Θέμελης είπε «ότι υπάρχουν σαφείς ενδείξεις παραβίασης από τα σπασμένα κεφάλια των Σφιγγών, τα σπασμένα φτερά, την απουσία των συνδέσμων των σιδερένιων και στα χέρια ακόμα των Καρυατιδών έλειπαν οι σύνδεσμοι».
Ο κ. Ευθύμης Λαζόγκας, ο οποίος διδάσκει Ιστορία της Αρχαίας Τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, μιλώντας στο protothema.gr αναλύει λεπτομερώς τη σημασία και τον συμβολισμό της Σφίγγας, ύστερα από την πρόσφατη αποκάλυψη του μαρμάρινου κεφαλιού με τα γυναικεία χαρακτηριστικά:
«Οι Σφίγγες με σώμα λιονταριού, γυναικεία κεφαλή και φτερά αετού χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό κατά την αρχαϊκή περίοδο ως επιστέψεις αττικών, συνήθως, επιτύμβιων στηλών. Έχουν καθαρά "αποτροπαϊκό" χαρακτήρα, καθώς λειτουργούν ως φύλακες του εκάστοτε τάφου.
Οι ταφικής χρήσεως Σφίγγες στρέφουν πάντα προειδοποιητικά το κεφάλι, προς τον θεατή σε αντίθεση με τις αναθηματικές των οποίων η κεφαλή κοιτάζει πάντα εμπρός. Οι Σφίγγες συσχετίζονται άμεσα με τις χθόνιες δυνάμεις και λειτουργούν ως σύμβολα υπερφυσικής δύναμης (σώμα λέοντος, φτερά), χάρης, θηλυκότητας (γυναικείο πρόσωπο), αλλά και σοφίας (το αίνιγμα που συνδέεται με τις τρεις φάσεις της ζωής στον μύθο του Οιδίποδα).
Ωστόσο, η τοποθέτηση τους στην είσοδο του τάφου της Αμφίπολης προβληματίζει, καθώς τις συναντούμε ελάχιστα από την κλασσική περίοδο και έπειτα στην περίοπτη μνημειακή γλυπτική ταφικής χρήσης. Κατά συνέπεια η ύπαρξη αυτών των δύο Σφιγγών στην είσοδο, είτε έχει -πιθανότατα- συμβολικό χαρακτήρα, είτε εντάσσεται ως πλεονασμός στην πληθώρα των υπόλοιπων ταφικών συμβόλων που διακοσμούν τον τάφο (Λέοντας, Καρυάτιδες, Αρπαγή Περσεφόνης).
Πρόκειται άραγε για ένα στοιχείο-κατάλοιπο της Αττικής παράδοσης (αντίστοιχο με την ύπαρξη Καρυάτιδων στον ίδιο τάφο) που επιβιώνει στην Αμφίπολη, δεδομένου ότι η πόλη υπήρξε πιο πριν αθηναϊκή αποικία; Σε κάθε περίπτωση η τεχνοτροπία τους τις χρονολογεί πιθανότατα στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνος π.Χ. Οι Σφίγγες αυτές θα μπορούσαν άνετα να έχουν φιλοτεχνηθεί και από Αθηναίο γλύπτη.
Τα λυτά μαλλιά της Σφίγγας παραπέμπουν στην δαιμονική φύση της και το πλάσιμο της σάρκας με το φιλήδονο πρόσωπο, τα εύσαρκα μάγουλα και τα μεγάλα χείλη στον σεξουαλικό της, παράλληλα, χαρακτήρα. Στην αρχαία ελληνική τέχνη τα χθόνια χαρακτηριστικά της συνδυάζονται συχνά με την ερωτική της πλευρά (μπορεί ενίοτε να διαθέτει και στήθη), καθώς η Σφίγγα συσχετίζεται με νέους άνδρες.
Στην Αμφίπολη οι Σφίγγες αυτές ως λέαινες του Κάτω Κόσμου φροντίζουν συμβολικά, ως φύλακες του τάφου, να μην διαταραχθεί ο αιώνιος ύπνος του αρσενικού μεγάλου λέοντος (του γενναίου επιφανούς ανδρός δηλαδή που είναι θαμμένος εκεί). Ένας μεγάλος λέων κοσμούσε έτσι κι αλλιώς την κορυφή του γιγάντιου τύμβου».
(Πηγή: Αγγ. Κώττη, Έθνος, Μ. Ριτζαλέου, Έθνος, Π. Μπίτσικα, Το Βήμα , CretaLive, Ἔρρωσο)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου