Η αστρονομία στο Βυζάντιο

Τη σημαντική συμβολή των μελετητών του Βυζαντίου στην προώθηση των αρχαίων θεωριών της Αστρονομίας και της μετεξέλιξης της επιστήμης παρουσίασε στο πρόσφατο, 9ο Επιστημονικό Συμπόσιο Φυσικής, που πραγματοποιήθηκε στη Λίμνη Πλαστήρα, ο Έλληνας καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Ντόρτμουντ (Γερμανία) και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Εμμανουήλ Πάσχος.

"Οι αρχαίες θεωρίες της Αστρονομίας διατηρήθηκαν ζωντανές μέσω του Βυζαντίου, όπου επιστήμονες-διανοούμενοι- οι περισσότεροι κληρικοί- μελέτησαν, βελτίωσαν, αλλά και μετέφεραν στη Δύση τις ιδέες και σχήματα. Έτσι, οι ιδέες αυτές έγιναν γνωστές και άρχισε ένας διάλογος για την κίνηση των πλανητών και καταλήξαμε στον Κοπέρνικο, τον Κέπλερ, τον Γαλιλαίο και τον Νεύτωνα", ανέφερε- μεταξύ άλλων- ο κ. Πάσχος, επισημαίνοντας πως πολλά από τα χειρόγραφα αυτά δεν έχουν ακόμη εκδοθεί και κάθε σοβαρή συμπλήρωση με νέες μελέτες θα εκτιμηθεί σε διεθνές επίπεδο.

Αναφερόμενος στην εποχή του Βυζαντίου, ο Έλληνας καθηγητής επισήμανε- μεταξύ άλλων- πως ο Ιωάννης Φιλόπονος εισήγαγε την ωθητική δύναμη (impetus, ενώθηση), τον νόμο της αδράνειας, περιγράφοντας σωστά, με πειράματα, το νόμο της πτώσης των σωμάτων. Την εποχή εκείνη, ο νόμος των ίσων επιφανειών του Κέπλερ είναι παρόν σε θεωρίες του Ηλίου με ένα επίκυκλο (Horrocks 1627), ενώ ο Νασίρ αλ Ντιν αλ Τούσι και ο Χιονιάδης αντικαθιστούν τον "εξισωτή" του Πτολεμαίου με το "ζεύγος" του Πρόκλου/ at Tusi.

Παράλληλα, η κίνηση της Γης αναφέρεται σε κείμενα των Γεωργίου Παχυμέρη, Ιωάννη Δαμασκηνού και Μιχαήλ Ιταλικού, ενώ ο Νικηφόρος Γρηγοράς προτείνει τη διόρθωση του ημερολογίου λόγω μετάπτωσης των ισημεριών.

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία καλύπτει μια χρονική περίοδο πάνω από 1.100 χρόνια, γι' αυτό και ο κ. Πάσχος επικεντρώθηκε στην ομιλία του σε δύο εποχές: στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο ( 5ον -6ον αιώνα μ.Χ.) και στην περίοδο που καλύπτει το διάστημα ανάμεσα στον 13ον - 14ον αιώνα μ.Χ..

Ο Έλληνας καθηγητής αναφέρθηκε και στις νέες ιδέες που αναπτύχθηκαν στις δύο αυτές περιόδους, καθώς και στον τρόπο που επιτεύχθηκαν, επισημαίνοντας πως η παράδοση των βυζαντινών συνεχίσθηκε και μετά το 1453, όπου στα χρόνια του διαφωτισμού έχουμε αστρονόμους που αφυπνίζουν με τις εργασίες τους τη συνείδηση του ελληνικού γένους.

Οι πληροφορίες για την αστρονομία και τα μαθηματικά στο Βυζάντιο, προέρχονται από παλαιά χειρόγραφα, ανέφερε, επισημαίνοντας πως σε μια πρόσφατη έκθεση χειρογράφων στις Ηνωμένες Πολιτείες παρουσιάσθηκαν χειρόγραφα, τα περισσότερα από τα οποία ήταν βυζαντινά.

Υπάρχουν περισσότερα από 1.000 χειρόγραφα με θέμα τα μαθηματικά και την αστρονομία σε πολλές βιβλιοθήκες του κόσμου. Αρκετά από αυτά σώζονται σε μοναστήρια και πολλά σε βιβλιοθήκες της Κωνσταντινούπολης και της Ιταλίας.

Πρώιμη βυζαντινή περίοδος

Στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο, η ελληνιστική επιρροή είναι φανερή, διότι υπάρχουν συχνές αναφορές στις εργασίες του Αριστοτέλη (στο έργο του "Περί Ουρανού"), του Πλάτωνα ("Τίμαιος") και στην Μεγίστη Σύνταξη (Almagest) του Πτολεμαίου, σύμφωνα με τον κ. Πάσχο. Η αστρονομία, την εποχή εκείνη, έχει ως αντικείμενο την ανακάλυψη των γεωμετρικών κανόνων που περιγράφουν τις κινήσεις της Σελήνης, του Ηλίου και των πέντε πλανητών.

"Για να εξηγήσουμε τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων απαιτείται- αναφέρει ο Έλληνας καθηγητής- η κατανόηση και η παρουσίαση των αρχών της κινηματικής. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι βασικές κινήσεις είναι δύο: η ευθύγραμμη και η κυκλική. Η αλλαγή του τρόπου σκέψεως, που διορθώνει την κινητική θεωρία του Αριστοτέλη και επεκτείνει τους φυσικούς νόμους ώστε να ισχύουν σε όλο τον κόσμο, αρχίζει την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο (5ος - 6ος αιώνα μ.Χ.).

Η σχολή της Αλεξάνδρειας, με εκπρόσωπο τον Ιωάννη τον Φιλόπονο (529 μ.Χ.), παρουσιάζει, άλλες, πρωτότυπες ιδέες. Ο Ιωάννης Φιλόπονος είναι χριστιανός, ελληνικής καταγωγής και έγραψε κριτική για τον Αριστοτέλη και τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Πρόκλο. Ο Φιλόπονος μελετά πειραματικά την πτώση των σωμάτων και βρίσκει ότι ο χρόνος που χρειάζονται δύο σώματα να πέσουν από ίδιο ύψος είναι ανεξάρτητος από το βάρος τους. Τα κινούμενα σώματα, λέει ο Φιλόπονος, έχουν μία "ωθητική δύναμη" (impetus, ενώθηση, ορμή), ενώ ο ίδιος εισάγει το νόμο της "αδράνειας" των σωμάτων και υποστηρίζει ότι ο αιθέρας είναι θερμότητα που επιδρά στην "υποσελήνια" περιοχή.

Μια παρόμοια κριτική του Αριστοτέλη εξασκείται από τον Αβερρόη (1126-1198), και αργότερα από τον Nίκολας Ορέμ και τον Ζαν Μπουριντάν στο Παρίσι, ενώ ο Γαλιλαίος ασπάζεται τις θεωρίες του Φιλόπονου.

Την ίδια περίπου εποχή ο Πρόκλος, στην Αθήνα, αποδεικνύει ότι η ευθύγραμμη κίνηση μπορεί να παραχθεί από τη μεικτή κίνηση δύο κυκλικών κινήσεων. Αυτό σημαίνει- υποστηρίζει- ότι η ταξινόμηση του Αριστοτέλη σε 'ευθύγραμμη' και 'κυκλική', δεν μπορεί να είναι η βάση της κινηματικής, αφού οι δύο κινήσεις σχετίζονται μεταξύ τους.

Yστεροβυζαντινή περίοδος

Ο κ. Πάσχος αναφέρθηκε και σε τρεις εργασίες του 13ου -14ου αιώνα μ.Χ., με κύριους αντιπρόσωπους τρεις αστρονόμους: τους Γεώργιο Παχυμέρη (1242 μ.Χ. - 1310 μ.Χ. ), Γρηγόριο Χιονιάδη (1240 μ.Χ. - 1320 μ.Χ.) και Θεόδωρο Μετοχίτη (1270 μ.Χ. - 1332 μ.Χ.). Ο Γεώργιος Παχυμέρης έγραψε το "Σύνταγμα των τεσσάρων Μαθημάτων" (Αριθμητική, Μουσική, Γεωμετρία, Αστρονομία), ο Γρηγόριος Χιονιάδης έγραψε ένα σύντομο εγχειρίδιο αστρονομίας, όπου εισάγει νέες ιδέες από τον αραβικό-περσικό κόσμο (18 σελίδες κείμενο και 13 σελίδες με διαγράμματα).

Ο Θεόδωρος Μετοχίτης έγραψε ένα μεγάλο έργο, που είναι παράλληλο με "την Μεγίστη Σύνταξη", με πολλούς διαφορετικούς πίνακες, με το οποίο προσπαθεί και ελπίζει να ανυψώσει το επίπεδο διδασκαλίας της Αστρονομίας. Και οι τρεις εργασίες τους είναι γεωκεντρικές, δηλαδή η Γη είναι στο κέντρο του ηλιακού συστήματος και ο Ήλιος, η Σελήνη και οι πέντε πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τη Γη. Ο δε Χιονιάδης εισάγει προ-Κοπερνιακές ιδέες σε χειρόγραφα που βρίσκονται στην Ιταλία και είναι πολύ πιθανό να ήταν γνωστά στον Κοπέρνικο.

Ο κ. Πάσχος ανέφερε ακόμη ότι πολλά χειρόγραφα μεταφέρθηκαν στην Ιταλία από τον κληρικό και μετέπειτα καρδινάλιο Βησσαρίωνα, καθώς και από τον Γεώργιο Τραπεζούντιο. Η δε βιβλιοθήκη χειρογράφων του Βησσαρίωνα διασώζεται στη Βενετία. Ο Βησσαρίων επισκέφθηκε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης δύο καθηγητές, τον Γκέορκ Πέουρμπαχ (Georg Peurbach) και τον Γιοχάνες Ρετζιομοντάνους (Johannes Regiomontanus), τους οποίους έπεισε να μεταφράσουν αρχαία και βυζαντινά κείμενα από τα ελληνικά στα λατινικά. Μερικά από αυτά εκδόθηκαν και διασώζεται ένας κατάλογος του προγράμματος που είχαν σχεδιάσει. Οι δύο αυτοί αστρονόμοι θεωρούνται σήμερα πρωτοπόροι της Αναγέννησης της Δύσης.

(Πηγή:www.evdomi.gr)