Σαν σήμερα αναβίωναν οι "Αράπηδες" του Παλαιοχωρίου

Τα’ Άη Γιαννιού σήμερα, μέρα γιορτής. Σαν σήμερα, μέχρι το 1949, στο γραφικό χωριό μας, αναβίωναν οι «Αράπηδες». Παραμένει άγνωστο γιατί σταμάτησε η αναβίωση τους πριν 69 χρόνια.

Εδώ και αρκετά χρόνια πραγματοποιώ σχετική έρευνα. Μιλώντας με κάποιους ηλικιωμένους του χωριού, έζησα λίγες στιγμές εκείνης της παλιάς γιορτινής ατμόσφαιρας. Πήρα λίγη από τη λάμψη που φώτιζε τα μάτια τους όταν θυμούνταν τη συμμετοχή τους σε αυτό το δρώμενο/έθιμο, και ήταν πραγματικά συγκινητικές οι στιγμές, όταν μου αφηγούνταν το δρώμενο αλλά και το πώς ένιωθαν ως  συμμετέχοντες.

Οι ρίζες του δρώμενου χάνονται στην αρχαιότητα, στη λατρεία του Διονύσου, αλλά μπορεί και πιο πίσω. Με τους αιώνες, και προκειμένου το δρώμενο να διατηρηθεί, οι «Αράπηδες» άλλαξαν χαρακτήρα, όμως το «αρχέγονο» συνεχίζει να τους χαρακτηρίζει. Όπως χαρακτηρίζει και τις ανάλογες μεταμφιέσεις σε τόσο διαφορετικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας, που όμως έχουν τόσα κοινά μεταξύ τους.

Οι "Αράπηδες" του Παλαιοχωρίου, όπως καταγράφηκαν σε φωτογραφικά στιγμιότυπα

Το Δρώμενο

Κάθε χρόνο, στο τέλος του Δωδεκαημέρου, στις 7 Ιανουαρίου, στην καρδιά του Παγγαίου Όρους, περιδιαβαίνουν κατά ομάδες, σοβαροφανείς και άγριοι «Αράπηδες», σκορπίζοντας τον ήχο από τα κουδούνια τους, ίσως, για να διώξουν τα «κακά πνεύματα».

Ο χρόνος τέλεσης του εθίμου προφανώς σχετίζεται με το χειμερινό ηλιοστάσιο. Συνακόλουθα, πρέπει να θεωρείται ως ένα πανάρχαιο έθιμο που διατηρήθηκε μέχρι σήμερα, όπως συνηθίζεται να γιορτάζεται, την ίδια εποχή του έτους, και σε άλλα μέρη τόσο της βόρειας Ελλάδας, όσο και του κόσμου.

Αργότερα, οι κάτοικοι του τόπου μας, σε συνδυασμό με τα διονυσιακά -ορφικά μυστήρια, έκαναν αναπαράσταση του γεγονότος αυτού. Κι έτσι διαμόρφωσαν ένα έθιμο, που παραμένει μέχρι σήμερα, το έθιμο των «Αράπηδων», αναλλοίωτο από τον χρόνο, την εξέλιξη και τον παραγκωνισμό.

Όλες οι ομάδες των «Αράπηδων», που ντύνονταν σε διάφορα σπίτια και ξεπρόβαλαν από την ντόπια συνοικία του Παλαιοχωρίου, έκαναν κοινή παρέλαση προς την πλατεία του χωριού, υπό τους εκκωφαντικούς ήχους των κουδουνιών τους. Δύο αρχηγοί ομάδων παλεύουν, μέχρι την τελική πτώση του ενός. Ακολούθως, γύρω από τον πεσμένο αρχηγό, μαζεύονται όλοι, σε μια μυσταγωγία - δέηση, που τελειώνει με την ανάσταση του νεκρού και τον ιδιόρρυθμο ξέφρενο χορό, που ακολουθεί, και στον οποίο συμμετέχουν όλοι οι "Αράπηδες" που πλέον έχουν αποκαλύψει τα πρόσωπά τους. Σύμφωνα με την παράδοση, η παράσταση αυτή συμβολίζει το θάνατο του Διονύσου και την ανάσταση του, ή πιο ξεκάθαρα, το «θάνατο» και την αναγέννηση της φύσης!

Το «Χρυσοφόρον Παγγαίον», κατά τους αρχαίους συγγραφείς, πρόσφερε τα μέγιστα στο Μέγα Αλέξανδρο, για την επιτυχή εκστρατεία του στα βάθη της Ασίας. Εικάζεται μάλιστα, πέραν των άλλων, ότι οι «Αράπηδες» χρησιμοποιήθηκαν από τον Μακεδόνα Στρατηλάτη, το 327 π .Χ. εναντίον του βασιλιά Πώρου, στον Υδάσπη ποταμό, δυτικά των Ινδιών, για να αντιμετωπίσει τους ελέφαντες, που αποτελούσαν την κύρια δύναμη του εχθρού, και τα κατάφερε. Ωστόσο οι ρίζες του εθίμου είναι μάλλον αρχαιότερες. Μάλιστα παρόμοια συμβολική μονομαχία, όπως αυτή των «Αράπηδων» συναντά κανείς και στο έργο «Κύρου Ανάβασις» του Ξενοφώντα, όπου αναφέρεται χαρακτηριστικά:  «Έπεὶ δὲ σπονδαί τε ἐγένοντο καὶ ἐπαιάνισαν, ἀνέστησαν πρῶτον μὲν Θρᾷκες καὶ πρὸς αὐλὸν ὠρχήσαντο σὺν τοῖς ὅπλοις καὶ ἥλλοντο ὑψηλά τε καὶ κούφως καὶ ταῖς μαχαίραις ἐχρῶντο· τέλος δὲ ὁ ἕτερος τὸν ἕτερον παίει, ὡς πᾶσιν ἐδόκει [πεπληγέναι τὸν ἄνδρα]· ὁ δ᾽ ἔπεσε τεχνικῶς πως. Καὶ ἀνέκραγον οἱ Παφλαγόνες. καὶ ὁ μὲν σκυλεύσας τὰ ὅπλα τοῦ ἑτέρου ἐξῄει ᾄδων τὸν Σιτάλκαν· ἄλλοι δὲ τῶν Θρᾳκῶν τὸν ἕτερον ἐξέφερον ὡς τεθνηκότα· ἦν δὲ οὐδὲν πεπονθώς».

Η Ενδυμασία

«Αράπηδες» ντύνονται άνδρες, σκεπάζοντας όλο το σώμα τους με προβιές ζώων ή κάπα. Στην πλάτη τους δημιουργείται καμπούρα με γέμισμα φύλλων καλαμποκιού ή χόρτου (άχυρου). Στη μέση τους δένουν τέσσερα κουδούνια, από τα οποία τα τρία ονομάζονται «τσάνια», και παράγουν πρίμους ήχους, ενώ το τέταρτο ονομάζεται «μπατάλι» και παράγει μπάσο ήχο. Το μπατάλι δένεται μπροστά και δεξιά.

Τις κνήμες τους τυλίγουν με κομμάτια μάλλινου υφάσματος, που είναι γνωστά ως «καλτσιούνια». Αντί για παπούτσια φορούν τα «τσιρβούλια», που κατασκευάζονται από ακατέργαστο χοιρινό δέρμα. Τα «τσιρβούλια» συγκρατούνται στις κνήμες με τις «λαπάρες», οι οποίες είναι δερμάτινα σχοινιά, που τυλίγονται στις κνήμες μέχρι το γόνατο.

Τέλος, στο κεφάλι φορούν την «μπαρμπότα», το επιβλητικό κάλυμμα που κατασκευάζεται από ακατέργαστο δέρμα τράγου γεμάτο με χόρτα.

Σύμφωνα με την παράδοση, την εποχή της τουρκοκρατίας στον εξοπλισμό του «Αράπη» προστέθηκε και ένα ξύλινο σπαθί, η λεγόμενη «μαχαίρα».

Κλείνοντας, θέλω να ευχαριστήσω μέσα από την καρδιά μου τους Παλαιοχωρινούς, που μοιράστηκαν μαζί μου τις μνήμες τους από τη συμμετοχή τους στην αναβίωση του δρώμενου στο χωριό μας, και μου έδωσαν σημαντικές πληροφορίες, ακόμη και αν πέρασαν 69 χρόνια!!!