Τα «Τσάνια» είναι το κορυφαίο έθιμο του Παλαιοχωρίου Παγγαίου, οι ρίζες του οποίου χάνονται στους αιώνες και ο χαρακτήρας του είναι άκρως θρησκευτικός: η απόδοση τιμών στον προστάτη και θεραπευτή Προφήτη Ηλία. Η αναβίωση του είναι ιδιαίτερα πομπώδης και μεγαλοπρεπής. Πήρε το όνομά του από τα «Τσάνια», τα κουδούνια δηλαδή, που φέρουν στο λαιμό τους τα ζώα τα οποία μαζί με τους ανθρώπους συμμετέχουν στο έθιμο.
Η τελετουργική αναπαράσταση της πομπής, με τα κουδούνια στο λαιμό των ζώων και τον στολισμό τους, δεν είναι κάτι τυχαίο. Έχει τις ρίζες της στις αρχαιοελληνικές παραδόσεις του Παγγαίου. Το κλειδί του συσχετισμού, σε αυτή την περίπτωση δίνει ο αρχαίος τραγωδός Ευριπίδης, στο έργο του «Ρήσος», που αναφέρεται στον ξακουστό βασιλιά.
Ο Ρήσος ήταν ο πιο αγαπητός από τους ήρωες - ημίθεους των Θρακών του Παγγαίου, και ήταν βασιλιάς στην περιοχή την εποχή του Τρωϊκού Πολέμου, δηλαδή γύρω στον 12ο π.Χ. αιώνα.
Ο Ρήσος λοιπόν, σύμφωνα με την ελληνική παράδοση, προσέτρεξε σε βοήθεια των Τρώων, φέρνοντας μαζί του τα κάτασπρα σαν χιόνι άλογά του, το κατασκευασμένο από χρυσό κι ασήμι άρμα του και τα, από τα ίδια υλικά φτιαγμένα, όπλα του.
Οι Αχαιοί, αφού έμαθαν μυστικά του τρωικού στρατού από έναν κατάσκοπό τους τον Δόλωνα, την ίδια νύχτα της άφιξής του Ρήσου έστειλαν τον Διομήδη και τον Οδυσσέα και τον σκότωσαν, ενώ παράλληλα άρπαξαν και τα άλογά του.
Για τους κατοίκους της περιοχής του Παγγαίου ο θρυλικός βασιλιάς έγινε Ήρωας - θεός, με πιο γνωστές ιδιότητες, αυτές του κυνηγού και του θεραπευτή.
Ιδιαίτερη σημασία μάλιστα έχει η μαρτυρία του σοφιστή Φιλόστρατου του νεότερου, που πέρασε από τη Θράκη, τον 3ο αιώνα μ.Χ., και ο οποίος απόρησε με τις τιμές που ετύχαινε από τους Θράκες ο αφηρωισμένος πια Ρήσος, καθώς τιμώνταν σαν θεός των αλόγων, των στρατιωτών και σαν αλεξίκακος γιατρός γενικότερα.
Τα «Τσάνια» του Ρήσου…
Επιστρέφοντας στη τραγωδία του Ευριπίδη που φέρει το όνομα του Ρήσου, σε δύο σημεία εντοπίζουμε μια περιγραφή που θυμίζει τα νεότερα «Τσάνια».
Σε ένα σημείο αναφέρεται ότι τα άλογα των Θρακών του Παγγαίου είχαν κουδούνια στο λαιμό τους που προκαλούσαν τρόμο στους εχθρούς και πως ήταν στολισμένα και έφεραν στο μέτωπο μια χάλκινη εικόνα της Γοργούς που τους προστάτευε.
Σε άλλο σημείο ο Χορός εξυμνεί την χρυσαρματωμένη λαμπρή κορμοστασιά του Ρήσου και εντυπωσιάζεται από τον θόρυβο που κάνουν τα κουδούνια στο λαιμό των αλόγων.
Μοιάζουν σαφή τα κοινά στοιχεία, όπως είναι τα κουδούνια στο λαιμό των αλόγων του Ρήσου, και τα κουδούνια στο λαιμό των αλόγων στα «Τσάνια». Έχουμε τα στολισμένα άλογα του βασιλιά του Παγγαίου, που έχουν την εικόνα της Γοργούς στο μέτωπο για προστασία, και από την άλλη έχουμε τα στολισμένα άλογα στα «Τσάνια», που στο μέτωπό τους έχουν εικόνες Αγίων για προστασία.
Με λίγα λόγια έχουμε την ίδια συνήθεια του στολίσματος των ζώων και της χρήσης κουδουνιών στο λαιμό τους από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Μια παράδοση που διατηρείται αναλλοίωτη από τον 12ο π.Χ. αιώνα τουλάχιστον. Μια παράδοση που πιθανόν χρησιμοποιήθηκε για να τιμάται ο ήρωας Ρήσος, προστάτης του τόπου του, του Παγγαίου, προστάτης των αλόγων και θεραπευτής, μετά τον θάνατό του, και με την έλευση του Χριστιανισμού χρησιμοποιήθηκε για να τιμηθεί με την μεγαλοπρέπεια που του αρμόζει ένας άλλος προστάτης και ιατρός, ο Προφήτης Ηλίας.
Στα «Τσάνια» λοιπόν οι Παλαιοχωρινοί εκπληρώνουν ένα τάμα. Με τη μορφή της μεγαλειώδους αυτής τιμητικής πομπής που διατηρήθηκε από την αρχαιότητα, κουβαλούν ξύλα από το καστανοδάσος για να ετοιμαστεί το «κουρμπάνι», δηλαδή προσφορές ζώων, τα οποία αφού ευλογούνται θυσιάζονται ως προσφορά στον Προφήτη Ηλία.
